تشخیص تومور مغزی به کمک ترکیبی از آزمایش‌های ساده مثل تست خون، تصویربرداری‌های روتین مانند CT و MRI و در برخی موارد روش‌های پیشرفته‌تری انجام می‌شود. این آزمایش‌ها به پزشک کمک می‌کنند نوع و محل تومور را مشخص کرده و بهترین راه درمانی را انتخاب کند. به‌طور کلی، ابتدا با بررسی وضعیت کلی شروع می‌شود و سپس در صورت نیاز به جزئیات بیشتر از روش‌های خاص‌تری استفاده می‌شود. در ادامه این مقاله به بررسی جزئیات انواع آزمایش‌های تشخیص تومور مغزی پرداخته خواهد شد.
تصویربرداری‌های پیشرفته برای تشخیص تومور مغزی
تصویربرداری‌های پیشرفته به پزشکان کمک می‌کنند تا علاوه بر دیدن شکل تومور، متوجه شوند چقدر خون به آن می‌رسد و چقدر دیواره رگ‌هایش نفوذپذیر است. در روش‌هایی مثل DSC و DCE، با تزریق ماده‌ی رنگی و گرفتن تصاویر پیاپی می‌توان حجم و جریان خون داخل تومور و نفوذپذیری عروق (Ktrans) را محاسبه کرد. روش ASL هم بدون نیاز به رنگ، با «برچسب‌گذاری» طبیعی آب در خون، مقدار واقعی جریان خون (CBF) را نشان می‌دهد. این اطلاعات به پزشک کمک می‌کند بفهمد که تومور پرخون و پرخطر است یا صرفا یک ضایعه‌ی غیرسرطانی است و اینکه بعد از درمان آیا واقعا تومور عود کرده یا فقط التهاب یا اثرات پرتو است.
روش‌های تصویربرداری دیگری مثل دیفیژن (DWI) و دیفیژن تنسور (DTI) حرکت آب در بافت را می‌سنجند؛ اگر سلول‌ها فشرده باشند (مثلا در تومورهای بدخیم)، آب کمتر حرکت می‌کند و تصویر نشان می‌دهد. DTI هم مسیر فیبرهای سفید مغز را ترسیم می‌کند تا پزشک متوجه شود که تومور به رشته‌های حیاتی چسبیده است یا خیر. همچنین اسپکترواسکوپی (MRS) ترکیب شیمیایی بافت را بررسی می‌کند تا مشخص شود آیا نشانهی متابولیت‌های سرطانی است یا خیر. در نهایت، SWI خونریزیهای ریز یا رسوبات کلسیمی را نشان می‌دهد و به تشخیص نوع تومور کمک می‌کند. همه این روش‌ها در کنار هم باعث می‌شوند پزشک سریع‌تر و دقیق‌تر تشخیص دهد و بهترین درمان را برنامه‌ریزی کند.
تشخیص تومور مغزی با آزمایش‌های خون و مایع نخاع
برای تشخیص اولیه‌ی تومور مغزی، ممکن است پزشک از شما بخواهد یک برگه آزمایش تومور مغزی شامل آزمایش‌هایی برای بررسی وضعیت کلی سلامت شما، عملکرد کبد و کلیه‌ها و تعداد سلول‌های خونی‌تان را انجام دهید. در این آزمایش‌ها گاهی سطح هورمون‌های ویژه و نشانگرهای شیمیایی خون هم اندازه‌گیری می‌شود، زیرا برخی تومورهای مغز مثل تومورهای غده هیپوفیز، منطقه صنوبری یا تومورهای سلول‌های جنسی می‌توانند باعث تغییر سطح این هورمون‌ها شوند. با مشاهده‌ی این تغییرات، پزشک راحت‌تر می‌تواند تشخیص دهد آیا احتمال وجود تومور در مغز وجود دارد یا خیر.
روش جدیدتری به نام «بیوپسی مایع» وجود دارد که اطلاعات دقیق‌تری درباره ژن‌های تومور در اختیار می‌گذارد. سلول‌های تومور هنگام رشد، مقدار کمی DNA سرطانی را به مایع اطراف مغز و نخاع (مایع مغزی-نخاعی) رها می‌کنند. با گرفتن کمی از این مایع از طریق یک مرحله‌ی نخاع‌کشی (لیمبار پانکچر)، می‌توان این تکه‌های DNA سرطانی (ctDNA) را شناسایی و بررسی کرد. وقتی ctDNA در مایع نخاع پیدا شود، نشان‌دهنده‌ی وجود بافت بیشتری از تومور در مغز است و معمولا با شدت بالاتر بیماری مرتبط است. این روش به بیمار و پزشک کمک می‌کند تغییرات ژنتیکی تومور را در طول درمان پیگیری کنند بدون اینکه نیازی به جراحی مکرر باشد و امکان انتخاب درمان‌های هدفمند فراهم می‌شود.
تشخیص تومور مغزی با معاینه چشم
معاینه چشم می‌تواند با بررسی مستقیم عصب بینایی و شبکیه، نشانه‌های غیرمستقیم تومور مغزی را نشان دهد؛ برای مثال در معاینه با افتالموسکوپ ممکن است تورم عصب بینایی (papilledema) دیده شود که ناشی از افزایش فشار داخل جمجمه است، همچنین تست میدان بینایی نیز می‌تواند کاهش ناگهانی یا تدریجی دید محیطی را تشخیص دهد که وقتی تومور بر مسیرهای بینایی فشار وارد می‌کند به‌وجود می‌آید. ابزارهای پیشرفته‌تری مثل OCT (توپوگرافی چشمی) هم می‌توانند تورم یا تغییرات لایه‌های شبکیه را با دقت بالاتری اندازه‌گیری کنند تا اگر تومور باعث فشار اضافی روی عصب بینایی شده باشد، بیمار زودتر متوجه شود و برای تأیید نهایی با تصویربرداری MRI یا CT اقدام کند.
بیوپسی مغز برای تشخیص تومور مغزی
بیوپسی مغز برای تشخیص تومور مغزی شامل دو مرحله است: در مرحله اول، پزشک نمونه بافت مشکوک را یا در حین جراحی برداشته یا با استفاده از روش استریوتاکتیک (سوزنی) از طریق یک سوراخ کوچک در جمجمه و به کمک تصویربرداری CT یا MRI به محل دقیق تومور می‌برد تا مطمئن شود آسیبی به قسمت‌های حیاتی مغز وارد نمی‌شود؛ این کار زیر بی‌حسی موضعی و اغلب با بی‌هوشی جزئی انجام می‌شود تا بیمار احساس درد نکند. در مرحله دوم، نمونه به آزمایشگاه پاتولوژی فرستاده می‌شود تا با میکروسکوپ بررسی شود که آیا سلول‌ها سرطانی هستند یا خیر و در چه مرحله یا درجه‌ای قرار دارند؛ علاوه بر شکل ظاهری سلول‌ها، آزمایش‌های ژنتیکی روی DNA آن‌ها هم انجام می‌شود تا بتوان بهترین روش درمانی را انتخاب کرد و تفسیر جواب آزمایش پاتولوژی تومور مغزی به تیم درمان کمک می‌کند تا تشخیص نهایی و برنامه درمانی دقیق‌تری داشته باشند.
جدیدترین فناوری‌های تشخیص تومور مغزی
در سال‌های اخیر، فناوری‌های نوین بر پایه هوش مصنوعی (AI) و یادگیری ماشین (ML) توانسته‌اند تشخیص تومور مغزی را بسیار ساده‌تر و دقیق‌تر کنند. با استفاده از تصاویر MRI که به کمک روش‌های مختلفی مانند تفکیک خودکار (segmentation) و شناسایی الگوهای تصویری انجام می‌شود، این سیستم‌ها می‌توانند محل و نوع تومور را بدون نیاز به نمونه‌برداری تکراری مشخص کنند. الگوریتم‌های یادگیری عمیق (Deep Learning) مانند شبکه‌های عصبی پیچشی (CNN) قادر هستند جزئیات ظریف بافت مغز را بررسی کرده و با بهره‌گیری از مجموعه‌های داده‌ای بزرگ مانند BRATS تومورهای مختلف را به‌سرعت طبقه‌بندی کنند. این ابزارها با دقت بالا و اتکا به داده‌های قبلی، این امکان را به متخصص سرطان مغز و یا جراح تومور مغزی می‌دهند که با استفاده از تنها یک اسکن، ارزیابی کند که تومور در کدام ناحیه قرار دارد، چه درجه‌ای دارد و بهترین برنامه درمانی برای آن چیست.
کدام آزمایش برای چه نوع توموری مناسب است؟
برای تشخیص انواع مختلف تومور مغزی معمولا از ترکیبی از روش‌های تصویربرداری استفاده می‌شود: برای تومورهای مننژیوم و تومورهای ضمیمه‌ای (مثل آدنوم‌های هیپوفیز)، تصویربرداری با MRI مغز با تزریق ماده حاجب بهترین تصویر از ناحیه تومور را می‌دهد و در واقع بهترین روش تشخیص تومور مغزی برای این موارد محسوب می‌شود؛ در مواردی که MRI ممکن نیست،CT اسکن سر به تشخیص سریع ضایعات استخوانی یا خونریزیهای اطراف تومور کمک می‌کند در تومورهایی مثل جنینیوم‌ها و تومورهای مغزی کودک، علاوه بر MRI و CT، ممکن است نیاز به بررسی مایع مغزی‌نخاعی برای یافتن DNA سرطانی یا مارکرهای خاص هورمونی باشد تا نوع دقیق تومور مشخص شود.
