مصرف خودسرانه دارو؛ تهدیدی جدی برای سلامت جامعه

مصرف خودسرانه دارو، به‌ویژه داروهای اعصاب و روان، مسکن‌ها و آنتی‌بیوتیک‌ها، به یکی از معضلات جدی در حوزه سلامت جامعه تبدیل شده است. این موضوع که افراد بدون مشورت با پزشک یا داروساز، اقدام به مصرف دارو می‌کنند، می‌تواند عواقب ناگواری همچون مسمومیت‌های دارویی، مشکلات تنفسی، آسیب کبدی و حتی مرگ در پی داشته باشد. به گفته نایب‌رئیس سابق انجمن داروسازان ایران، بسیاری از افراد داروهایی مثل استامینوفن را بدون در نظر گرفتن عوارض آن، به‌عنوان داروی بی‌ضرر مصرف می‌کنند، در حالی که مصرف بالای استامینوفن می‌تواند منجر به مسمومیت کبدی یا کما شود.

مصرف خودسرانه دارو به دلایل متعددی از جمله مشکلات اقتصادی و فرهنگی رایج شده است. برخی افراد به دلیل نداشتن توانایی مالی، از مراجعه به پزشک خودداری کرده و به‌صورت خودسرانه اقدام به خرید و مصرف دارو می‌کنند. علاوه بر این، فرهنگ خوددرمانی در جامعه ما ریشه دوانده و بسیاری از مردم به محض مشاهده علائمی مانند سرماخوردگی یا درد، بدون تجویز پزشک به داروخانه مراجعه کرده و دارو تهیه می‌کنند. این مقاله از دکتر هاریکا به بررسی عوامل، عواقب و راهکارهای پیشگیری از مصرف خودسرانه دارو پرداخته و تأکید دارد که تنها مصرف دارو با مشورت پزشک یا داروساز می‌تواند سلامت افراد را تضمین کند.

دلایل مصرف خودسرانه دارو

مشکلات اقتصادی

یکی از دلایل اصلی مصرف خودسرانه دارو، مشکلات اقتصادی و توان مالی پایین برخی از افراد جامعه است. نوشین محمدحسینی، مدیرکل سابق دفتر نظارت و پایش مصرف فرآورده‌های سلامت، معتقد است که بسیاری از افراد به دلیل مشکلات مالی از مراجعه به پزشک و پرداخت هزینه‌های درمان سر باز زده و به جای آن اقدام به مصرف خودسرانه دارو می‌کنند.

فرهنگ خوددرمانی

در بسیاری از موارد، این مسئله به فرهنگ خوددرمانی نیز برمی‌گردد. بر اساس گزارش مهسا فخر زراعی، کارشناس دفتر پایش و مصرف فرآورده‌های سلامت، ایران از جمله کشورهایی است که در آن مصرف خودسرانه دارو رواج دارد. بسیاری از مردم به جای مراجعه به پزشک، با مشاهده علائم بیماری، به مصرف دارو روی می‌آورند و گمان می‌کنند که با این کار می‌توانند هزینه‌ها را کاهش دهند، در حالی که این رفتار می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری برای سلامت فرد به همراه داشته باشد.

عواقب مصرف خودسرانه دارو

مسمومیت‌ های دارویی

مسمومیت دارویی یکی از شایع‌ترین عواقب مصرف خودسرانه داروها است. زهرا جهانگرد، سرپرست دفتر نظارت و پایش سازمان غذا و دارو، به مناسبت هفته پیشگیری از مسمومیت‌ها، اعلام کرده است که مسمومیت‌های دارویی یکی از اصلی‌ترین دلایل مراجعه مردم به بیمارستان‌هاست. بر اساس آمار ارائه شده توسط سازمان غذا و دارو، تنها در سال جاری بیش از ۱۰ هزار نفر به دلیل مسمومیت ناشی از مصرف مواد اعتیادآور و مسکن‌ها به بیمارستان مراجعه کرده‌اند و هزار و ۸۲۳ نفر دچار مسمومیت دارویی شده‌اند. متادون نیز بیشترین موارد مسمومیت را در این آمار به خود اختصاص داده است.

مشکلات تنفسی و مرگ

مصرف خودسرانه داروهای مخدر مانند متادون و ترامادول می‌تواند به مشکلات تنفسی شدید و حتی مرگ منجر شود. این داروها که اغلب برای کاهش دردهای شدید تجویز می‌شوند، در صورت مصرف غیرصحیح می‌توانند خطرات جدی برای سیستم تنفسی و دیگر ارگان‌های حیاتی بدن ایجاد کنند. دکتر سید علی فاطمی در این باره هشدار می‌دهد که حتی داروهای به ظاهر بی‌ضرری مثل استامینوفن نیز در صورت مصرف بیش از حد، می‌توانند عوارض شدید داشته باشند و منجر به آسیب کبدی و کما شوند.

افزایش مقاومت میکروبی

یکی دیگر از نتایج مصرف خودسرانه داروها به‌ویژه آنتی‌بیوتیک‌ها، افزایش مقاومت میکروبی است. این مسئله، یکی از نگرانی‌های بزرگ سازمان جهانی بهداشت (WHO) به شمار می‌رود. مقاومت میکروبی زمانی رخ می‌دهد که میکروب‌ها در برابر داروها مقاوم شده و دیگر به درمان‌های معمول پاسخ نمی‌دهند. استفاده نادرست و خودسرانه از آنتی‌بیوتیک‌ها باعث شده که این داروها کارایی خود را در مقابله با بسیاری از عفونت‌های باکتریایی از دست بدهند و درمان بیماری‌های عفونی سخت‌تر و پرهزینه‌تر شود.

راهکارهای پیشگیری از مصرف خودسرانه دارو

افزایش آگاهی عمومی

یکی از مهم‌ترین راه‌های مقابله با مصرف خودسرانه دارو، افزایش آگاهی عمومی است. مردم باید با عواقب مصرف خودسرانه داروها آشنا شوند و بدانند که مصرف دارو بدون تجویز پزشک می‌تواند مشکلات جدی ایجاد کند. برگزاری کمپین‌های اطلاع‌رسانی و استفاده از رسانه‌ها برای آگاهی‌بخشی به مردم می‌تواند به کاهش این مشکل کمک کند.

دسترسی آسان‌تر به خدمات درمانی

ایجاد دسترسی آسان‌تر به خدمات درمانی و کاهش هزینه‌های درمان می‌تواند عاملی مؤثر در کاهش مصرف خودسرانه دارو باشد. به ویژه در مناطق محروم که دسترسی به پزشک و داروساز کمتر است، دولت‌ها باید با ارائه تسهیلاتی مانند بیمه‌های ارزان‌قیمت و حمایت از کلینیک‌های محلی، افراد را ترغیب به مراجعه به پزشک و دریافت مشاوره دارویی نمایند.

آموزش پزشکان و داروسازان

پزشکان و داروسازان نقش مهمی در آموزش بیماران و جلوگیری از مصرف خودسرانه دارو دارند. با ارائه آموزش‌های لازم به بیماران و پاسخگویی به سؤالات آنان، پزشکان و داروسازان می‌توانند به افراد کمک کنند تا اطلاعات صحیحی درباره داروها و نحوه مصرف آنها کسب کنند.

ممنوعیت فروش دارو بدون نسخه

یکی از راه‌های موثر دیگر، ممنوعیت فروش دارو بدون نسخه پزشک است. اگر داروخانه‌ها از فروش داروهای خاص مانند آنتی‌بیوتیک‌ها و مسکن‌های قوی بدون نسخه پزشک خودداری کنند، بسیاری از افراد به ناچار به پزشک مراجعه خواهند کرد و از مصرف خودسرانه داروها خودداری خواهند نمود.

ثبت و کنترل دقیق داروها

استفاده از سیستم‌های الکترونیکی برای ثبت و کنترل داروهای تجویز شده نیز می‌تواند به جلوگیری از مصرف هم‌زمان و بیش از حد داروها کمک کند. با این روش، هر فردی می‌تواند سوابق دارویی خود را به همراه داشته باشد و پزشکان نیز می‌توانند از تجویز هم‌زمان داروهایی که با یکدیگر تداخل دارند، جلوگیری کنند.

نتیجه‌گیری

مصرف خودسرانه دارو پدیده‌ای است که به دلیل مشکلات اقتصادی و فرهنگ خوددرمانی در جامعه ما به شدت گسترش یافته است. این موضوع نه تنها منجر به بروز مسمومیت‌های دارویی، مشکلات تنفسی، مرگ و افزایش مقاومت میکروبی می‌شود، بلکه هزینه‌های درمانی و باری که به سیستم بهداشتی تحمیل می‌شود را نیز افزایش می‌دهد. برای مقابله با این معضل، نیاز است تا با آگاهی‌بخشی عمومی، افزایش دسترسی به خدمات درمانی، آموزش پزشکان و داروسازان، ممنوعیت فروش دارو بدون نسخه و استفاده از سیستم‌های الکترونیکی برای ثبت داروها، به سوی کاهش مصرف خودسرانه دارو حرکت کنیم. تنها با مشورت با پزشک و مصرف دارو به صورت تجویز شده، می‌توان از سلامت جسم و روان خود محافظت کرد و از عواقب ناگوار مصرف خودسرانه دارو جلوگیری نمود.